Koleje przemysłowe w Polsce
Uwaga! Ten artykuł został stworzony przy pomocy SI
Koleje przemysłowe w Polsce – sieć kolei wąskotorowych i normalnotorowych wykorzystywanych przez zakłady przemysłowe do transportu surowców, produktów oraz odpadów. Stanowiły istotny element infrastruktury przemysłowej od XIX wieku aż po schyłek XX wieku, a w niektórych przypadkach funkcjonują do dziś.
Historia
Początki (XIX wiek)
Rozwój kolei przemysłowych w Polsce rozpoczął się w XIX wieku, głównie na terenach zaboru pruskiego i rosyjskiego. Pierwsze linie powstawały w kopalniach węgla, rud metali oraz w zakładach chemicznych. Koleje te miały na celu usprawnienie transportu wewnętrznego i połączenie zakładów z siecią kolei państwowych.
Okres międzywojenny
Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku, Polska odziedziczyła zróżnicowaną infrastrukturę kolejową. W okresie międzywojennym nastąpiła intensyfikacja budowy kolei przemysłowych, szczególnie w Centralnym Okręgu Przemysłowym. W tym czasie popularne były koleje wąskotorowe o rozstawie 600 mm i 750 mm.
PRL (1945–1989)
W okresie PRL-u kolej przemysłowa przeżywała swój rozkwit. Państwowe zakłady przemysłowe, takie jak huty, cukrownie, cementownie i kopalnie, posiadały rozbudowane sieci torów, bocznic i zakładów naprawczych. Koleje przemysłowe były często zasilane trakcją parową, a później spalinową i elektryczną.
Transformacja i upadek (po 1989)
Po 1989 roku, wraz z restrukturyzacją przemysłu i prywatyzacją zakładów, wiele kolei przemysłowych zostało zlikwidowanych. Zmniejszenie produkcji, zmiana technologii oraz rozwój transportu samochodowego przyczyniły się do ich marginalizacji.
Typy kolei przemysłowych
Koleje kopalniane
Najbardziej rozpowszechnione były koleje obsługujące kopalnie węgla kamiennego, brunatnego oraz rud metali. Przykładem może być kolej przemysłowa Kopalni Węgla Brunatnego Bełchatów, która obsługuje transport urobku do elektrowni.
Koleje hutnicze
Huty żelaza i stali, takie jak Huta Katowice, posiadały własne systemy kolejowe do transportu surówki, koksu, złomu i gotowych wyrobów. Często wykorzystywano tu trakcję elektryczną ze względu na duże obciążenia.
Koleje cukrownicze
W Polsce funkcjonowało kilkadziesiąt cukrowni posiadających własne koleje wąskotorowe do transportu buraków cukrowych z pól do zakładów. Przykładem może być kolej cukrowni w Tucznie czy w Nakle nad Notecią.
Koleje cementowni
Cementownie, takie jak Cementownia "Warta" czy "Odra", wykorzystywały kolej do transportu wapienia, klinkieru i cementu. Często były to linie normalnotorowe z bocznicami do stacji PKP.
Koleje leśne
W rejonach Mazur, Bieszczad i Pomorza funkcjonowały koleje leśne, służące do transportu drewna. Najbardziej znana była Bieszczadzka Kolejka Leśna, która dziś funkcjonuje jako atrakcja turystyczna.
Tabor
Lokomotywy
W kolejnictwie przemysłowym wykorzystywano różnorodne typy lokomotyw:
- Parowe – np. seria Px48, używana w cukrowniach i kopalniach.
- Spalinowe – np. Lxd2, Ls60, SM42.
- Elektryczne – np. EL2, EL3 w hutach i kopalniach.
Wagony
Wagony były dostosowane do specyfiki transportowanego ładunku:
- Platformy do transportu złomu i rur.
- Wagoniki do przewozu urobku w kopalniach.
- Cysterny do przewozu chemikaliów.
- Wagony samowyładowcze do transportu węgla i kruszywa.
Infrastruktura
Koleje przemysłowe posiadały własne:
- Bocznice kolejowe.
- Warsztaty naprawcze.
- Lokomotywownie.
- Systemy sygnalizacji i sterowania ruchem.
Znaczenie gospodarcze
Koleje przemysłowe były kluczowe dla funkcjonowania zakładów produkcyjnych. Umożliwiały szybki i tani transport dużych ilości surowców i produktów. Ich obecność wpływała na lokalny rozwój gospodarczy, zatrudnienie i urbanizację.
Przykładowe zakłady z kolejami przemysłowymi
| Zakład | Typ kolei | Rozstaw toru | Status |
|---|---|---|---|
| Kopalnia Węgla Brunatnego Bełchatów | Kopalniana | 1435 mm | Czynna |
| Huta Katowice | Hutnicza | 1435 mm | Czynna |
| Cukrownia Tuczno | Cukrownicza | 750 mm | Zlikwidowana |
| Cementownia "Warta" | Cementowa | 1435 mm | Czynna |
| Bieszczadzka Kolejka Leśna | Leśna | 750 mm | Turystyczna |
Dziedzictwo i ochrona
Wiele kolei przemysłowych zostało zlikwidowanych, jednak część z nich przekształcono w kolejki turystyczne lub muzea techniki. Przykłady:
- Muzeum Kolei Wąskotorowej w Sochaczewie.
- Zabytkowa kolejka w Rudach Raciborskich.
- Skansen kolejnictwa w Jaworzynie Śląskiej.
Zobacz też
Bibliografia
- Janusz Fydrych, Koleje przemysłowe w Polsce, Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, Warszawa 2002.
- Andrzej Mężyński, Koleje wąskotorowe cukrowni polskich, Towarzystwo Przyjaciół Kolei, 1998.
- Archiwalne materiały PKP i zakładów przemysłowych.
Uwaga! Ten artykuł został stworzony przy pomocy SI